مصطفی نیلی‌پور

عده‌ای از اصحاب امام صادق(علیه السلام) در خدمت حضرتش بودند. سخن از عقل و جهل به میان آمد. حضرت(ع) فرمودند: باید عقل و لشکریانش، و جهل و لشکریانش را بشناسید. یکی از اصحاب عرض کرد: فدایت شوم آنچه لازم است برایمان بفرمایید.

قال الصادق(ع):

إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ خَلَقَ الْعَقْلَ وَ هُوَ أَوَّلُ خَلْقٍ مِنَ الرُّوحَانِیِّینَ عَنْ یَمِینِ الْعَرْشِ مِنْ نُورِهِ فَقَالَ لَهُ أَدْبِرْ فَأَدْبَرَ ثُمَّ قَالَ لَهُ أَقْبِلْ فَأَقْبَلَ فَقَالَ اللَّهُ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى خَلَقْتُكَ خَلْقاً عَظِیماً وَ كَرَّمْتُكَ عَلَى جَمِیعِ خَلْقِی ... ثُمَّ جَعَلَ لِلْعَقْلِ خَمْسَةً وَ سَبْعِینَ جُنْداً فَلَمَّا رَأَى الْجَهْلُ ... فَأَعْطِنِی مِنَ الْجُنْدِ مِثْلَ مَا أَعْطَیْتَهُ فَقَالَ نَعَمْ فَإِنْ عَصَیْتَ بَعْدَ ذَلِكَ أَخْرَجْتُكَ وَ جُنْدَكَ مِنْ رَحْمَتِی قَالَ قَدْ رَضِیتُ فَأَعْطَاهُ خَمْسَةً وَ سَبْعِینَ جُنْداً ...

امام صادق(ع) فرمودند: خدای عزوجل، از نور خویش و از طرف راست عرش، عقل را آفرید و آن اولین مخلوق از روحانیین بود. خدای متعال فرمود: تو را با عظمت آفریدم و تو را بر تمام آفریدگانم شرافت بخشیدم و برای تو(عقل) هفتاد و پنج لشکر قرار دادم. چون جهل[شیطان] مکرمت خداوند را درباره عقل دید، درخواست کرد که به او لشکریانی مانند عقل قرار بدهد. سپس حق‌تعالی به او هم لشکریانی داد؛ ولی فرمود: بعد از آن هرگونه نافرمانی کردی، تو را و لشکریانت را از رحمت خود بیرون خواهم کرد و پس از آن بود که به او هم هفتاد و پنج لشکر داده شد...

***

امام صادق(ع) لشکریان عقل، و لشکریان جهل را چنین بیان فرمودند:

1-الْخَیْرُ وَ هُوَ وَزِیرُ الْعَقْلِ وَ جَعَلَ ضِدَّهُ الشَّرَّ وَ هُوَ وَزِیرُ الْجَهْلِ 2-وَ الْإِیمَانُ وَ ضِدَّهُ الْكُفْرَ 3-وَ التَّصْدِیقُ وَ ضِدَّهُ الْجُحُود 4-وَ الرَّجَاءُ وَ ضِدَّهُ الْقُنُوطَ 5-وَ الْعَدْلُ وَ ضِدَّهُ الْجَوْر 6-وَ الرِّضَا وَ ضِدَّهُ السُّخَطَ 7-الشُّكْرُ وَ ضِدَّهُ الْكُفْرَانَ 8-وَ الطَّمَعُ وَ ضِدَّهُ الْیَأْسَ 9-وَ التَّوَكُّلُ وَ ضِدَّهُ الْحِرْصَ 10-وَ الرَّأْفَةُ وَ ضِدَّهَا الْقَسْوَةَ 11-وَ الرَّحْمَةُ وَ ضِدَّهَا الْغَضَبَ 12-وَ الْعِلْمُ وَ ضِدَّهُ الْجَهْلَ 13-وَ الْفَهْمُ وَ ضِدَّهُ الْحُمْقَ 14-وَ الْعِفَّةُ وَ ضِدَّهَا التَّهَتُّكَ 15-وَ الزُّهْدُ وَ ضِدَّهُ الرَّغْبَةَ 16-وَ الرِّفْقُ وَ ضِدَّهُ الْخُرْقَ 17-وَ الرَّهْبَةُ وَ ضِدَّهُ الْجُرْأَةَ 18-وَ التَّوَاضُعُ وَ ضِدَّهُ الْكِبْرَ 19-وَ التُّؤَدَةُ وَ ضِدَّهَا التَّسَرُّعَ 20-وَ الْحِلْمُ وَ ضِدَّهَا السَّفَهَ 21-وَ الصَّمْتُ وَضِدَّهُ الْهَذَرَ 22-وَ الِاسْتِسْلَامُ وَ ضِدَّهُ الِاسْتِكْبَارَ 23-وَ التَّسْلِیمُ وَ ضِدَّهُ الشَّكَّ 24-وَ الصَّبْرُ وَ ضِدَّهُ الْجَزَعَ 25-وَ الصَّفْحُ وَ ضِدَّهُ الِانْتِقَامَ 26-وَ الْغِنَى وَ ضِدَّهُ الْفَقْرَ 27-وَ التَّذَكُّرُ وَ ضِدَّهُ السَّهْوَ 28-وَ الْحِفْظُ وَ ضِدَّهُ النِّسْیَانَ 29-وَ التَّعَطُّفُ وَ ضِدَّهُ الْقَطِیعَةَ 30-وَ الْقُنُوعُ وَ ضِدَّهُ الْحِرْصَ 31-وَ الْمُؤَاسَاةُ وَ ضِدَّهَا الْمَنْعَ 32-وَ الْمَوَدَّةُ وَ ضِدَّهَا الْعَدَاوَةَ 33-وَ الْوَفَاءُ وَ ضِدَّهُ الْغَدْرَ 34-وَ الطَّاعَةُ وَ ضِدَّهَا الْمَعْصِیَةَ 35-وَ الْخُضُوعُ وَ ضِدَّهُ التَّطَاوُلَ 36-وَ السَّلَامَةُ وَ ضِدَّهَا الْبَلَاءَ 37-وَ الْحُبُّ وَ ضِدَّهُ الْبُغْضَ 38-وَ الصِّدْقُ وَ ضِدَّهُ الْكَذِبَ 39-وَ الْحَقُّ وَ ضِدَّهُ الْبَاطِلَ 40-وَ الْأَمَانَةُ وَ ضِدَّهَا الْخِیَانَةَ 41-وَ الْإِخْلَاصُ وَ ضِدَّهُ الشَّوْبَ 42-وَ الشَّهَامَةُ وَ ضِدَّهَا الْبَلَادَةَ 43-وَ الْفَهْمُ وَ ضِدَّهُ الْغَبَاوَةَ 44-وَ الْمَعْرِفَةُ وَ ضِدَّهَا الْإِنْكَارَ 45-وَ الْمُدَارَاةُ وَ ضِدَّهَا الْمُكَاشَفَةَ 46-وَ سَلَامَةُ الْغَیْبِ وَ ضِدَّهَا الْمُمَاكَرَةَ 47-وَ الْكِتْمَانُ وَ ضِدَّهُ الْإِفْشَاءَ 48-وَ الصَّلَاةُ وَ ضِدَّهَا الْإِضَاعَةَ 49-وَ الصَّوْمُ وَ ضِدَّهُ الْإِفْطَارَ 50-وَ الْجِهَادُ وَ ضِدَّهُ النُّكُولَ 51-وَ صَوْنُ الْحَدِیثِ وَ ضِدَّهُ النَّمِیمَةَ 52-وَ بِرُّ الْوَالِدَیْنِ وَ ضِدَّهُ الْعُقُوقَ 53-وَ الْمَعْرُوفُ وَ ضِدَّهُ الْمُنْكَرَ 54-وَ السَّتْرُ وَ ضِدَّهُ التَّبَرُّجَ 55-وَ التَّقِیَّةُ وَ ضِدَّهَا الْإِذَاعَةَ 56-وَ الْإِنْصَافُ وَ ضِدَّهُ الْحَمِیَّةَ 57-وَ النَّظَافَةُ وَ ضِدَّهَا الْقَذَرَ 58-وَ الْحَیَاءُ وَ ضِدَّهَ الْجَلَعَ 59-وَ الرَّاحَةُ وَ ضِدَّهَا التَّعَبَ 60-وَ السُّهُولَةُ وَ ضِدَّهَا الصُّعُوبَةَ 61-وَ الْبَرَكَةُ وَ ضِدَّهَا الْمَحْقَ 62-وَ الْقَوَامُ وَ ضِدَّهُ الْمُكَاثَرَةَ 63-وَ الْحِكْمَةُ وَ ضِدَّهَا الْهَوَاءَ  64-وَ الْوَقَارُ وَ ضِدَّهُ الْخِفَّةَ 65- وَ التَّوْبَةُ وَ ضِدَّهَا الْإِصْرَارَ 66-وَ الِاسْتِغْفَارُ وَ ضِدَّهُ الِاغْتِرَارَ 67-وَ السَّعَادَةُ وَ ضِدَّهَا الشَّقَاوَةَ 68-وَ الْمُحَافَظَةُ وَ ضِدَّهَا التَّهَاوُنَ 69-وَ الدُّعَاءُ وَ ضِدَّهُ الِاسْتِنْكَافَ 70-وَ النَّشَاطُ وَ ضِدَّهُ الْكَسَلَ 71-وَ الْفَرَحُ وَ ضِدَّهُ الْحَزَنَ 72-وَ الْأُلْفَةُ وَ ضِدَّهَا الْفُرْقَةَ 73-وَ السَّخَاءُ وَ ضِدَّهُ الْبُخْلَ 74- وَ الْحَقِیقَةُ وَ ضِدَّهَا الرِّیَاءَ 75-وَ التَّهْیِئَةُ وَ ضِدَّهَا الْبَغْیَ

1. خیر، وزیر عقل است و شر، ضد آن بوده و وزیر جهل(شیطان) است.
2. ایمان، لشکر عقل است و کفر، لشکر جهل(شیطان) است.
3. تصدیق حق، لشکر عقل است و انکار، لشکر جهل(شیطان) است.
4. امیدواری، لشکر عقل است و ناامیدی، لشکر جهل(شیطان) است.
5. دادگری و عدل، لشکر عقل است و ستم و ظلم، لشکر جهل(شیطان) است.
6. رضا و خشنودی[از مقدرات الهی]، لشکر عقل است و قهر و آزردگی[از مقدرات الهی]، لشکر جهل(شیطان) است.
7. شکر و سپاس از خداوند، لشکر عقل است و ناسپاسی و کفران، لشکر جهل(شیطان) است.
8. چشم‌داشت به رحمت حق، لشکر عقل است و نا‌امیدی از رحمتش، لشکر جهل(شیطان) است.
9. توکل و اعتماد به خداوند، لشکر عقل است و بی ‌اعتمادی به خداوند و آزمندی، لشکر جهل(شیطان) است.
10. نرم‌دلی و رأفت، لشکر عقل است و سنگ‌دلی و قساوت، لشکر جهل(شیطان) است.
11. مهربانی، لشکر عقل است و کینه‌توزی، لشکر جهل(شیطان) است.
12. دانش و دانایی، لشکر عقل است و نادانی و بی‌خبری، لشکر جهل(شیطان) است.
13.  شعور و فهم، لشکر عقل است و حماقت و نفهمی، لشکر جهل(شیطان) است.
14. پاک‌دامنی و عفت، لشکر عقل است و رسوایی و پرده‌دری، لشکر جهل(شیطان) است.
15. زهد و پارسایی، لشکر عقل است و دنیاگرایی، لشکر جهل(شیطان) است.
16. خوش‌رفتاری، لشکر عقل است و بدرفتاری، لشکر جهل(شیطان) است.
17.  پروا داشتن از خدا، لشکر عقل است و گستاخی و جرأت به گناه، لشکر جهل(شیطان) است.
18. فروتنی و خاک‌ طبعی، لشکر عقل است و کبر و نِخوَت، لشکر جهل(شیطان) است.
19. آرامی و طمأنینه، لشکر عقل است و شتاب‌زدگی و عجولی، لشکر جهل(شیطان) است.
20. حلم و بردباری، لشکر عقل است و سَفاهت و سبک مغزی، لشکر جهل(شیطان) است.
21. خاموشی و سکوت حساب‌شده، لشکر عقل است و پرگویی، لشکر جهل(شیطان) است.
22. انعطاف‌پذیری، لشکر عقل است و گردنکشی و سخت‌پذیری، لشکر جهل(شیطان) است.
23. تسلیم حق شدن، لشکر عقل است و شک و تردید در راه حق، لشکر جهل(شیطان) است.
24. شکیبایی و  تاب‌آوری، لشکر عقل است و جزع و بی‌تابی نمودن، لشکر جهل(شیطان) است.
25. عفو و گذشت، لشکر عقل است و انتقام جویی، لشکر جهل(شیطان) است.
26. مستغنی بودن از خلق، لشکر عقل است و احساس نیازمندی به خلق، لشکر جهل(شیطان) است.
27. تذکر پذیری، لشکر عقل است و بی‌اعتنایی به تذکرات، لشکر جهل(شیطان) است.
28. به‌خاطر سپردن، لشکر عقل است و فراموش کاری، لشکر جهل(شیطان) است.
29. مهرورزی و ابراز عواطف نسبت به دیگران، لشکر عقل است و قطع روابط در مناسبات(خانوادگی و اجتماعی)، لشکر جهل(شیطان) است.
30. قناعت و به اندازه کفاف بسنده کردن، لشکر عقل است و حرص و آز، لشکر جهل(شیطان) است.
31. تشریک مساعی و مساوات، لشکر عقل است و دریغ و امساک ورزیدن و خودداری از خدمات و بهره دهی  اجتماعی، لشکر جهل(شیطان) است.
32. مودت و دوستی با خوبان و صالحان، لشکر عقل است و دشمنی و عداوت با آنان، لشکر جهل(شیطان) است.
33. پای‌بندی به عهد و پیمان‌ها، لشکر عقل است و پیمان‌شکنی و حیله‌گری، لشکر جهل(شیطان) است.
34. فرمان‌بری و اطاعت، لشکر عقل است و معصیت، لشکر جهل(شیطان) است.
35. سر فرود آوردن در برابر حق، لشکر عقل است و گردن کِشی و مقابله با حق، لشکر جهل(شیطان) است.
36. عافیت و سلامت، لشکر عقل است و مبتلا بودن، لشکر جهل(شیطان) است.
37. جاذبه داشتن، لشکر عقل است و دافعه داشتن، لشکر جهل(شیطان) است.
38.  راستی و صداقت، لشکر عقل است و دروغ‌گویی، لشکر جهل(شیطان) است.
39. حق و درستی، لشکر عقل است و باطل و نادرستی، لشکر جهل(شیطان) است.
40. اَدای امانت‌ها، لشکر عقل است و خیانت در امانت‌ها، لشکر جهل(شیطان) است.
41. اخلاص و نیت پاک داشتن، لشکر عقل است و شائبه و آلودگی در نیت(شرک)، لشکر جهل(شیطان) است.
42. شهامت و چالاکی(چابکی) ، لشکر عقل است و سستی و بی‌حالی، لشکر جهل(شیطان) است.
43. زیرکی، از لشکریان عقل و کودنی، لشکر جهل(شیطان) است.
44. معرفت وبصیرت، لشکر عقل است و انکار و تمرد، لشکر جهل(شیطان) است.
45. رازداری، لشکر عقل است و افشای اسرار، لشکر جهل(شیطان) است.
46. یک‌رویی و یک‌رنگی، لشکر عقل است و چند چهره بودن و دغل‌کاری، لشکر جهل(شیطان) است.
47. پرده‌پوشی(ستاریت)، لشکر عقل است و افشاگری، لشکر جهل(شیطان) است.
48. بپا داشتن نماز، لشکر عقل است و تباه کردن نماز، لشکر جهل(شیطان) است.
49. انجام فریضه روزه، لشکر عقل است و روزه خواری، لشکر جهل(شیطان) است.
50. جهاد فی ‌سبیل ‌الله، لشکر عقل است و فرار از جهاد، لشکر جهل(شیطان) است.
51. حفظ و نگهداری سخن دیگران، لشکر عقل است و سخن‌چینی، لشکر جهل(شیطان) است.
52. نیکی به پدر و مادر، لشکر عقل است و نافرمانی والدین، لشکر جهل(شیطان) است.
53. معروف‌ها، لشکر عقل‌اند و منکرها، لشکر جهل(شیطان) می‌باشند.
54. پوشش مناسب داشتن، لشکر عقل است و پوشش نامناسب و تبرج و خودآرایی، لشکر جهل(شیطان) است.
55. تقیه، لشکر عقل است و بی‌پروا عمل کردن، لشکر جهل(شیطان) است.
56. رعایت انصاف، لشکر عقل است و جانب‌داری از باطل و نادرست، لشکر جهل(شیطان) است.
57. پاکیزگی و نظافت، لشکر عقل است و آلودگی و ناپاکی، لشکر جهل(شیطان) است.
58. حیا و آزرم، لشکر عقل است و بی‌حیایی، لشکر جهل(شیطان) است.
59. آسودگی، لشکر عقل است و خود را بی‌ جهت به رنج و سختی انداختن، لشکر جهل(شیطان) است.
60. آسان‌گیری امور زندگی، لشکر عقل است و سخت‌گیری‌های نابجا، لشکر جهل(شیطان) است.
61.  اهل برکت بودن و پرفایده بودن برای دیگران، لشکر عقل است و بی‌برکت بودن و بی خاصیت بودن نسبت به دیگران، لشکر جهل(شیطان) است.
62. رعایت اعتدال، لشکر عقل است و افزون طلبی و اهل تکاثر بودن، لشکر جهل(شیطان) است.
63. بر مواضع حکمت عمل کردن، لشکر عقل است و پیروی از هوی و هوس، لشکر جهل(شیطان) است.
64. متانت و وقار، لشکر عقل است و سبکی و جِلف بودن، لشکر جهل(شیطان) است.
65. اهل توبه بودن، لشکر عقل است و اصرار بر گناه و تکرار آن، لشکر جهل(شیطان) است.
66. طالب آمرزش بودن، لشکر عقل است و بیهوده طمع بستن، لشکر جهل(شیطان) است.
67. طالب امور سعادتمندانه بودن، لشکر عقل است و اهل امور شقاوتمندانه(بدبختی) بودن، لشکر جهل(شیطان) است.
68. اهل مراقبه و محافظت از نفس خود بودن، لشکر عقل است و سهل‌انگاری در آن، لشکر جهل(شیطان) است.
69. اهل دعا بودن، لشکر عقل است و سرباز زدن از دعا کردن، لشکر جهل(شیطان) است.
70. خرمی و شادابی، لشکر عقل است و کسالت و بی‌حالی، لشکر جهل(شیطان) است.
71. خوش‌دلی، لشکر عقل است و اندوهگین بودن و غصه خوری، لشکر جهل(شیطان) است.
72. اهل انس و الفت بودن، لشکر عقل است و کناره‌گیری از مردم، لشکر جهل(شیطان) است.
73. اهل بخشش و سخاوت بودن ، لشکر عقل است و بخیل بودن، لشکر جهل(شیطان) است.
74. با حقیقت بودن، لشکر عقل است و ریاکاری، لشکر جهل(شیطان) است.
75. رعایت حدود الهی کردن ، لشکر عقل است و تجاوز از حدود الهی، لشکر جهل(شیطان) است.

***

در پایان، حضرت امام جعفر صادق(ع) فرمودند: این صفات(هفتاد و پنج‌گانه) که لشکریان عقل‌اند، همگی فقط در پیامبر(ص) و وصی او یا مؤمن واقعی که دلش به ایمان خدا مستحکم است، جمع می‌شود؛ اما دیگر دوستان و محبین ما، برخی از این صفات را دارا هستند و به مرور و تدریجاً این صفات در آنان اضافه می‌شود و از لشکریان جهل، کاسته می‌شود؛ آن‌گاه است که به پیامبر و اوصیای او نزدیک و نزدیک‌تر می‌گردند و این سعادت‌مندی، جز با شناختن عقل و لشکریانش و دوری گزیدن از جهل و لشکریانش ببار نمی‌نشیند.

لازم به ذکر است که عقل و لشکریانش، جنود رحمان‌اند، وَمَا يَعْلَمُ جُنُودَ رَبِّكَ إِلَّا هُوَ(سوره مدثر، آیه 31) و جهل و لشکریانش، جنود شیطان‌اند. همچنین امام علی(ع) در این زمینه در نهج البلاغه می فرمایند: "وَاحذُرِ الغَضَبِ فَإِنَّه جُندٌ عَظیمٌ مِن جُنوُدِ الشَّیطان، حتما باید از خشم و غضب خود را به دور نگاه داری، چراکه آن سربازی بزگ از لشکر شیطان است".

• ضرورت دارد که ما در فرصت‌های خاص، به بررسی لشکریان عقل و جهل اقدام نموده و در عمل، نوعی به خودآزمایی در این رابطه بپردازیم.

منبع:

1. کتاب عقل و جهل- جلد اول اصول کافی- حدیث ۱۴
2. متن عربی حدیث از: http://www.tarbiat.org
3. متن آیات قرآن کریم از وبسایت: ParsQuran.com

تنظیم و تدوین: مصطفی نیلی‌پور