چرایی توسل به پیامبر اکرم و ائمه اطهار در قرآن و روایات
روشن است که متوسل شدن به اسباب از دیدگاه عقلانی، امری مطلوب و حتی ضروری می‌باشد و کمتر کسی در اصل آن تردید دارد؛ اما در میان مذاهب اسلامی، دو نگرش کاملاً مخالف، درباره این مسئله وجود دارد. برخی مانند وهابیون، توسل را با اصل توحید ناسازگار دانسته و حکم به بطلان آن میدهند. آنها معتقدند توسل بدعتی است که در دین اسلام نهاده شده و حرام است و انسان مسلمان نباید به مسائلی که در آن شائبه شرک و کفر وجود دارد، وارد شود. در مقابل، بیشتر مسلمانان بر این باورند که توسل نه‌تنها با توحید ناسازگار نیست، بلکه عاملی مفید و سازنده برای رسیدن به مقصود و رهایی از مشکلات است. این اعتقاد، مبنای سیره عملی آنها در طول تاریخ بوده است.
در این باره پرسش‌های فراوانی مطرح است:
- ازجمله اینکه آیا انسان می‌تواند انبیا و اولیا را برای بخشودگی گناهان یا رسیدن به خواسته‌های خویش بین خود و خداوند واسطه قرار دهد؟
- آیا پیامبر اسلام(ص) و اولیای الهی می‌توانند واسطه‌ای میان ما و خداوند باشند؟
- آیا برای انسان‌ها مقدور نیست که مستقیماً از خداوند طلب بخشش یا درخواست حاجت کنند؟
- فلسفه توسل و جایگاه آن در قرآن، سنت و سیره حضرات معصومین(ع) چیست؟
در این مقاله سعی می‌شود که به این سوالات در حد اختصار، پاسخ داده شود.
معنی لغوی توسل: تمسک جستن به وسیله‌ای برای نیل به مقصود.
معنی اصطلاحی توسل: توسل آن است که انسان هنگام دعا و استغاثه به درگاه الهی برای برآورده شدن حاجات و خواسته‌هایش، اسماء و صفات الهی یا وجود مقدس پیامبر اکرم(ص) یا ائمه اطهار(ع) یا سایر اولیای خداوند را واسطه پذیرش قرار دهد.
توسل در نظام آفرینش: گردش نظام جهان بر محور علت و معلول و سبب و مسبب است. خداوند برای اعطای فیض خویش، مجاری و اسبابی قرار داده است و فیض خود را از طریق مجاری و اسباب، عطا می‌کند. وسایل و اسباب دو قسم است: واسطه تکوینی و واسطه‌ای تشریعی.
الف) واسطه تکوینی: یعنی اینکه نعمت‌ها و برکات و تفضلات الهی بر وجود و هستی و انسان‌ها به واسطه اسباب و علل فرو فرستاده می‌شود. امام صادق(ع) می‌فرمایند:"أَبَی الله أن یَجریَ الأَشیاءِ إلا بِاَسبابٍ فَجَعَلَ لِکُلِّ شَئیٍ سبباً، خداوند ابا دارد از اینکه اشیا را بدون اسباب و علل، به جریان اندازد". به همین دلیل خداوند برای هر چیزی، سببی قرار داده است.
امام سجاد(ع) در دعای هفتم صحیفه سجادیه می‌فرمایند: "تَسَبَّبَت بِلُطفِکَ الأَسباب، به لطف توست که اسباب در وجود، مهیا می شود".
قانون سببیت در جزء جزء زندگی ما انسان‌ها در جریان است. برای نمونه برای رسیدن آب به انسان‌ها اسباب فراوانی وجود دارد؛ از جمله اینکه باید آفتاب به دریا بتابد تا هزاران تن بخار متصاعد شده، به آسمان رود و توده‌های مختلف پرفشار و کم‌فشار ابر، با یکدیگر جمع شود و بادها ابرهای دارای بار مثبت و منفی را جابجا کند و از ابرها باران ببارد. تمام این اسبابها را حضرت باری تعالی مهیا کرده است تا نیازمندی‌های طبیعی بشر فراهم گردد.
خداوند فرشتگانی را به‌عنوان مقسّم و مدبّر قرار داده(مقسّمات و مدبّرات) تا به واسطه آنها امور عالم انجام پذیرد. آنان در حقیقت نقش واسطه‌ای دارند.
ب) واسطه تشریعی: قانون سببیت در نظام تشریع و امور معنوی نیز حاکم است.
اراده حکیمانه خداوند بر این قرار گرفته است که فیوضات معنوی مانند هدایت، مغفرت و استجابت از طریق اسباب و علل معینی به انسان‌ها برسد.
امام کاظم(ع) می‌فرمایند: "إِنَّ للهِ عَلَی النّاسِ حُجَّتَینِ حُجَّةٌ ظاهِرَةٌ و حُجَّةٌ باطِنَةٌ، خداوند دو حجت را بر انسان‌ها مقدر فرموده است، حجت باطنی(عقل) و حجت ظاهری(پیامبران و معصومین)".
خداوند سبحان با عموم انسان‌ها به‌طور مستقیم سخن نمی‌گوید؛ بلکه با وحی خویش، به‌واسطه انبیا برای بشریت پیام می‌فرستد. این حقیقت بدان دلیل است که قلب انسان‌های عادی، تحمل پذیرش پیام الهی(وحی) را به‌طور مستقیم ندارد.
توسل به پیامبر(ص) و ائمه(ع) نوعی عبادت است؛ چراکه خداوند در قرآن اموری را به‌عنوان اسباب و وسائل برای تقرب و نزدیکی به درگاهش(همان فلسفه عبادت) و برآمدن حاجات قرار داده و انسان‌ها را به توسل به آنها امر کرده است. خداوند در بخشی از آیه 35 سوره مائده می‌فرمایند: "وَابتَغُوا إِلیهِ الوَسیلَه، وسیله‌ای برای تقرب به او بجویید". حضرت علی(ع) پیرامون این آیه می‌فرمایند: منظور از آیه این است که "من، وسیله‌ی خداوند هستم".
توسل نه‌تنها رابطه‌ای مستقیم با عبودیت دارد بلکه نوعی عبادت محسوب می شود.
می‌دانیم که اموری مانند نماز، روزه، حج و مانند آن جزئی از اجزای عبادتند و در اصطلاح، عبادات خاص نامیده می شوند. در حالی که در تعریف کامل عبادت می‌توان گفت: هرگونه تلاش آدمی اعم از اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و مانند آن که با انگیزه الهی باشد، عبادت محسوب می‌گردد. ممکن است که این عبادت، درونی باشد مانند تفکر، تَفَکُّرُ ساعَةٍ خَیرٌ مِن عِبادَةِ سَنَةٍ یا اینکه این عبادت، بیرونی باشد مانند نماز، روزه، صدقه و صله رحم. بنابراین توسل به انبیا و اولیای الهی یکی از انواع عباداتی است که موجب تقرب انسان به خداوند می‌شود.
نمونه‌هایی از توسل در قرآن و روایات:
بیان شده است ازجمله اینکه خداوند در سوره نساء آیه 46 پیامبر اکرم(ص) را واسطه رحمت و مغفرت معرفی می‌کند و نیز در سوره آل عمران آیه 31 راز خدادوستی و خداگرایی را تبعیت و اطاعت از پیامبر اکرم بیان کرده است و در ماجرای یوسف(ع) فرزندان یعقوب(ع) از او می‌خواهند که از خداوند برای آنان طلب مغفرت کند.
در روایات و زیارات، القاب پیامبر(ص) و ائمه(ع) را "وجه الله" یعنی وسیله توجه بندگان به خداوند بیان شده است؛ زیرا این بزرگواران سهمی عمده و اساسی در رساندن فیوض الهی به همه ما انسان‌ها دارند. امام صادق(ع) در روایتی در کتاب اصول کافی- جلد یک، می‌فرمایند: معرفت خداوند و تقرب به او و پیمودن مسیر بندگی، جز از طریق امام معصوم ممکن نیست.
*****
توسل به انبیا و پیامبر اکرم(ص) و ائمه(ع) منافاتی با توحید ندارد و شرک محسوب نمی‌شود. در این زمینه باید گفت: اولاً هدف اصلی از توسل، تقرب و نزدیکی به خداوند از مسیری است که او ما را به آن راهنمایی می‌کند. ثانیاً توسل و تمسک به اولیای الهی، هرگز به معنای اعتقاد به استقلال آنان از خداوند در تاثیرگذاری بر مغفرت و یا برآمدن حاجات نیست؛ بلکه توسل به آنان در راستای اعتقاد به توحید است. چراکه خداوند در قرآن، خود، جواز توسل را صادر فرموده است و متوسلین به اولیای الهی هم با آگاهی از اینکه چون آنان را مقربان درگاه خداوند و آبرومندان پیشگاهش می‌دانند، از آنان استمداد می‌طلبند و برای ایشان هیچ‌گونه استقلالی قائل نیستند بلکه آنان را مجرای فیض الهی و واسطه‌هایی در امر مشیت و اذن پروردگار، باور دارند و این روشن است که هر کاری به "اذن الله" صورت می‌گیرد و امر توسل به اولیای دین، نه غلو است و نه شرک و نه منافاتی با توحید دارد.
در دعای توسل می‌خوانیم که: ما روی آوردیم و شفیع گرفتیم و توسل جستیم به‌وسیله شما به درگاه خداوند و شما را پیش روی حاجات خویش قرار دادیم. ای آبرومندان نزد پروردگار، نزد خداوند، برای ما شفاعت کنید.
موارد "وَجیهاً عِندَالله" به معنای حاجت خواستن از خود امام(ع) نیست، بلکه از خداوند درخواست می‌شود تا به احترام مقام ائمه(ع) حاجات ما برآورده شود که این مقام نیز از سوی خداوند به آنان عطا شده است.
در بررسی تاریخی مسئله توسل ملاحظه میکنیم که در صدر اسلام، توسل به پیامبر و اولیای الهی، توسط شخص نبی مکرم اسلام(ص) به امت آموزش داده شده و موارد زیادی در این رابطه در زمان ایشان و حضرت علی(ع) و دیگر ائمه(ع) رخ داده و توصیه گردیده است. البته باید بدانیم که توسل به ائمه(ع) و اولیای دین، وقتی نتیجه بخش می‌باشد که موانعی در این راه وجود نداشته باشد که توفیق توسل را از انسان سلب نماید.
چند مورد از موانع توسل:
- غفلت از یاد خدا: این مورد ناشی از سستی و ضعف ایمان و تقواست که سبب می‌شود انسان نتواند از اسباب و وسائلی که خداوند مقرر کرده، بهره ببرد(سوره یونس آیه 92)
- تکبر: انسان متکبر به خاطر کبر درونی خویش نمی‌تواند از برکات توسل بهره‌مند شود. اولین متکبر و امام المتکبرین، ابلیس است که به سبب تکبر به جمع کافران پیوست.
- نفاق: براساس نص صریح قرآن، منافقان به رسالت انبیا و قیامت باور ندارند. به همین دلیل، آنان به توسل روی نمی‌آورد: وقتی گفته می شود بیایید تا رسول خدا برایتان استغفار کند سرهای خود را [از روی استهزاء و تکبر] تکان می دهند(سوره منافقون، آیه5).
- غلو: این مورد چند وجه دارد. یکی از آن موارد که بسیار ظریف می‌باشد و مورد بی توجهی ما نیز هست آن است که "کسی معتقد باشد فقط با محبت و اعتقاد به ولایت اولیای الهی و بدون اطاعت و بندگی خدا، رَه به سعادت می‌برد و خوشبخت و رستگار می‌شود". این‌چنین فردی از توسل حقیقی به دور است و از مواهب آن بهره‌مند نمی‌گردد.
برکات توسل:
توسل به اولیای الهی دارای آثار و برکات فراوانی است که به مواردی از آن اشاره میکنیم:
- آمرزش گناهان(مغفرت): از مهم‌ترین آثار توسل که در آیات و روایات و زیارات به آن اشاره شده است آمرزش گناهان است که در جذب برکات و رهایی از مشکلات و سختی‌ها و تنگناها نقش بسیار مهمی دارد. خداوند در سوره نساء، آیه 64 می‌فرماید: ما هیچ پیامبری را نفرستادیم مگر برای اینکه به فرمان خدا از وی اطاعت شود و اگر این مخالفان، هنگامی‌که به خود ستم می‌کردند به نزد تو می‌آمدند و از خدا طلب آمرزش می‌کردند، پیامبر هم برای آنان استغفار می‌کرد چرا که خداوند توبه‌پذیر و مهربان است. همچنین در سوره ممتحنه،آیه 12 به همین مورد نیز اشاره شده است.
- برآورده شدن حاجات: معصومین(ع) به دلیل آنکه آبرومند درگاه الهی هستند، می‌توانند خواسته‌ها و حاجات ما را به اجابت نزدیک کنند. پیامبر اکرم(ص) در روایتی قدسی، این امر را بیان فرموده‌اند(وسائل‌الشیعه جلد 7). البته نباید نگاه انسان به مسئله توسل فقط برآورده شدن حاجات و نیازمندی‌ها باشد، یعنی فقط در زمان نیاز، به سراغ معصومین(ع) برود و آنان را صرفاً وسیله‌ای برای درمان دردها و حل مشکلات خویش بداند؛ بلکه باید آن بزرگواران را واسطه رسیدن به کوی سعادت بداند.
- عبودیت و کسب معرفت: حضرات معصومین(ع) راه‌های شناخت خداوند و در‌های کسب معرفت خدای سبحان هستند. بنابراین انسان مسلمان با برقراری با ایشان در مسیر بندگی خداوند، گام‌های بلند و موفقی را بر می‌دارد. یعنی اولاً با توسل به معصومین(ع) به مقام مغفرت دست می‌یابیم و پاک می‌شویم و ثانیاً در مسیر بندگی گام می‌نهیم و آنگاه است که از طریق آن بزرگواران، به معرفت توحیدی و بینش ناب، دست می یابیم.
رابطه‌ای توسل و تلاش:
برخی معتقدند که توسل باعث می‌شود انسان دست از تلاش و کوشش بردارد. باید دانست که توسل به معنای واگذاری امور و دست کشیدن از تلاش نیست؛ زیرا لازمه توسل، اعتقاد به توحید افعالی و تاثیرگذاری خداوند در هستی است. لذا انسان مسلمان در کنار توسل، باید اهل تلاش و جدیت باشد. خداوند در سوره مائده، آیه 35 به دنبال مسئله توسل، سخن از تلاش، جهاد و بکارگیری تقوا را برای رسیدن به رستگاری معرفی می‌نماید.
توسل پس از رحلت معصومین و زیارت آن بزرگواران:
توسل به پیامبر(ص) و ائمه(ع) محدود به زندگانی جسمانی آن ذوات قدسی نیست. آنان پس از رحلت مانند زمان حیات خود کارساز و مؤثراند. حیات برزخی آنان بالاترین درجه حیات برزخی انسان‌هاست. آنان مانند افراد عادی، حیات و ممات ندارند. شواهد قرآنی که می‌فرماید: شهدا را مرده مپندارید یا اینکه مقام ابراهیم را نمازگاه خود قرار دهید(سوره بقره، آیه 125) یا اینکه در نمازهای روزانه، مرتب می‌گوییم:" اَلسَّلامُ عَلَیکَ أَیُّهَا النَّبی" و شواهدی دیگر، همه و همه نشان می‌دهد که توسل به پیامبر(ص) و اهل‌بیت(ع) پس از رحلت ایشان و زیارت قبورشان مانند زمان زنده بودنشان، مؤثر و اثرگذار است و توجه به آنها توجه استقلالی نیست، بلکه توجه استعانتی است و این لطف و موهبتی است که خداوند به این حضرات(ع) نموده است.
*****
خوب می‌دانیم که در جهان‌بینی اسلامی، علل جاری و ساری یا از نوع علل مادی است یا علل معنوی. هر دو علت، بر امور جهان حاکم است. عموم انسان‌ها صرفاً به علل مادی توجه دارند و از علل معنوی غافل هستند و برعکس. در عین حال باید توجه کرد که علل معنوی، نقش قوی‌تری دارند. این علل عبارتند از: دعا، صدقه، خیرخواهی، توسل و... که هر یک از آنها در امور انسانی بسیار کارساز هستند. به‌ویژه امر توسل و مددخواهی و ارتباط گیری با معصومین(ع) چون آنها مظهر اتمّ و اکمل اسماء و صفات الهی‌اند و به خواست پروردگار می‌توانند در رفع مشکلات و حوائج انسان‌ها موثر باشند. بسیاری از علمای دینی و اولیای الهی توفیقات خود را مرهون توسلات به معصومین(ع) می‌دانند. از جمله استاد شهید مطهری در خاطرات خود می‌گوید: بسیاری از موفقیت‌های خود را در گرو توجهات حضرت رسول اکرم(ص) می‌دانم. ایشان می‌گویند: هر روز یک بخشی از قرآن را می‌خواندم و ثوابش را به روح مطهر آن بزرگوار تقدیم می‌نمودم و حضرت ایشان هم مرا تا آخرین روز حیات، مورد عنایت قرار دادند.
این امر یک تجربه دینی است که هر شخص مسلمانی می‌تواند نقش توسلات را در زندگی روزمره خود تجربه کند.
خداوند ما را در دنیا از متوسلین به ائمه(ع) و در آخرت، از شفاعت شدگان آنان مقرر فرماید، ان‌شاءالله.
تهیه و تنظیم: مصطفی نیلی‌پور